Charakterystyka fizyczno-geograficzna

Charakterystyka fizyczno-geograficzna

Gmina Zabierzów leży w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, na styku jej trzech mezoregionów: Wyżyny Olkuskiej, Rowu Krzeszowickiego oraz Garbu Tenczyńskiego. Wyżyna Olkuska, zwana także Płaskowyżem Ojcowskim wznosi się przeciętnie na poziomie ok. 400 m n.p.m i opada do Rowu Krzeszowickiego seriami uskoków wyraźnie zaznaczającymi się w rzeźbie w postaci stromych, skalistych progów, o prawie 100-metrowej wysokości. Jej lekko faliste wierzchowiny od południa rozcinają liczne doliny potoków przybierające formę krętych i skalistych wąwozów, zwanych potocznie Podkrakowskimi Dolinkami. Są to dolinki Racławki, Szklarki, Będkowska oraz w granicach gminy Zabierzów, bodaj najbardziej znane i odwiedzane – Kobylańska i Bolechowicka, i dalej na wschód Dolina Kluczwody. Podobną rzeźbą charakteryzuje się, zajmujący południową cześć gminy – Garb Tenczyński, który jest największym zrębowym wzniesieniem w rejonie Krakowa. Jego wierzchowiny, wznoszą się przeciętnie na wysokość 300 m n.p.m. i analogicznie opadają od północy do Rowu Krzeszowickiego, a od południa ku Obniżeniu Cholerzyńskiemu stromymi progami. Rozcinają je doliny Nielepicka, Brzoskwinki, Aleksandrowicka, Wąwóz Burowski i szereg innych, w części martwych, jak np. Zapustny Dół, Wąwóz Kochanowski czy Wąwóz Zbrza. Wschodnie partie Garbu Tenczyńskiego, pokrywa Las Zabierzowski, jeden z największych kompleksów leśnych w rejonie Krakowa. Omówione mezoregiony rozdziela około 4-kilometrowej szerokości tektoniczne zapadlisko Rowu Krzeszowickiego, charakteryzującego się stosunkowo płaską, wyrównaną powierzchnią. Jego dnem płynie Rudawa, która za Zabierzowem skręca na południe, tworząc przełom przez Garb Tenczyński pod legendarną Skałą Kmity. Niewielkie, południowe fragmenty gminy, są położone w Obniżeniu Cholerzyńskim, stanowiącym mezoregion Bramy Krakowskiej. Podobnie jak Rów Krzeszowicki – Obniżenie Cholerzyńskie jest tektonicznym zapadliskiem o równinnej powierzchni, co uwarunkowało powstanie i rozwój na jego obszarze lotniska w Balicach.

Budowa geologiczna, rzeźba

W budowie geologicznej obszaru gminy Zabierzów największy udział posiadają górnojurajskie wapienie, a więc skały zbudowane głównie z węglanu wapnia. Powstały one w ciepłym i stosunkowo płytkim morzu, które około 160 mln temu pokrywało dzisiejszą Wyżynę Krakowsko – Częstochowską, w wyniku osadzania się na jego dnie skorupek i szkieletów różnych organizmów morskich, jak skorupiaki, małże, jamochłony, ramienionogi, itp. W rejonie Krakowa górnojurajskie wapienie tworzą gruby, liczący około 300 m miąższości kompleks, który wykazuje znaczne zróżnicowanie litologiczne.

W jego obrębie najbardziej charakterystyczne są wapienie skaliste, które jako najbardziej odporne na procesy wietrzenia uległy wypreparowaniu spośród pozostałych odmian budując obecnie tak charakterystyczne dla krajobrazu Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej skałki, zarówno na wierzchowinach, jak i w dolinach. W dalszym procesie formowania się obecnej rzeźby, po ustąpieniu kolejnego morza w górnej kredzie (80 mln lat), największy wpływ na jej obecny kształt wywarły zachodzące w trzeciorzędzie, a dokładniej w miocenie (23 mln lat) alpejskie ruchy górotwórcze. Nasunięcie fałdujących się Karpat na wapienną płytę Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej spowodowało jej spękanie na różnej wielkości bloki i wzajemne się ich przesuwanie wzdłuż płaszczyzn uskoków, a więc doprowadziło do powstania zrębów – Garbu Tenczyńskiego oraz zapadliska – Rowu Krzeszowickiego. Około 15 mln lat temu Rów Krzeszowicki wypełniło morze pozostawiając grube serie ilastych osadów, spod których następnie zostały odpreparowane obrzeżające go serie uskoków, zaznaczające się w dzisiejszej rzeźbie w postaci stromych, skalistych i postrzępionych progów morfologicznych. Z końcem trzeciorzędu rozpoczął się również proces rozwoju obecnych dolin. Początkowo potoki spływały bezpośrednio ku Wiśle przez Rów Krzeszowicki i Garb Tenczyński żłobiąc swe koryta w miękkich osadach mioceńskich. Po dotarciu do bardziej twardego podłoża, a także skutkiem obniżania się poziomu Wisły, nastąpiło ich przeciągnięcie na wschód i połączenie w dzisiejszą Rudawę. Dolne odcinki na Garbie Tenczyńskim zostały opuszczone, a niekiedy wtórnie wykorzystane przez mniejsze cieki, jak np. Brzoskwinka. W okresie czwartorzędu, a więc współczesnego nam okresu dziejów Ziemi (od 1,8 mln lat) ostatecznie wykształciła się obecna rzeźba. Starsze struktury zostały przykryte utworami głównie pochodzenia lodowcowego, jak występującymi na wierzchowinach i stokach lessami, a także piaskami nawiewanymi pod koniec okresu glacjalnego (15-12 tys. lat temu). W formowaniu się rzeźby niezwykle istotną rolę odgrywają zjawiska krasowe, polegające na chemicznym rozpuszczaniu skał węglanowych przez wody opadowe. Ich efektem są wywierzyska, krasowe leje, bezodpływowe dolinki (np. znane z rejonu Doliny Będkowskiej), a przede wszystkim jaskinie i schroniska skalne.

Walory krajobrazowe, ochrona przyrody

Położenie gminy Zabierzów na obszarze trzech mezoregionów Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej decyduje o jej krajobrazie. Określa go przede wszystkim zróżnicowana rzeźba, która uwarunkowała w długim procesie dziejowym stopień jego przekształcenia. Obecny krajobraz jest w większości kulturowy, znaczniej przekształcony w obrębie równinnego Rowu Krzeszowickiego, który stwarzał lepsze możliwości osadnicze, gospodarczego wykorzystania, co obserwujemy także współcześnie. Pozostałości prawie naturalnego krajobrazu spotykamy na wzniesieniach Wyżyny Olkuskiej i Garbu Tenczyńskiego. Należą do nich lasy zajmujące około 15% powierzchni gminy, a przede wszystkim pokrywające jurajskie doliny – jedne stromościenne, skaliste, inne suche, wypełnione seriami osadów fluwioglacjalnych. Doliny te, obok stromych, często skalistych, tektonicznych krawędzi Wyżyny Olkuskiej czy Garbu Tenczyńskiego są swoistym krajobrazowym wyróżnikiem gminy, także decydującym o jej turystycznej atrakcyjności. W ich obrębie występują licznie różnorodne formy skalne górnojurajskich wapieni, często o fantastycznych kształtach, groty, krasowe źródła i potoki. Jurajskie doliny z uwagi na dużą zmienność ich podłoża i mikroklimatu stanowią siedliska bogatej i zróżnicowanej ekologicznie flory, o różnym pochodzeniu. Obok siebie występują tu zbiorowiska skrajnie przeciwstawne – rośliny górskie typowe dla chłodnego klimatu obok ciepłolubnych reprezentujących element południowy, gatunki siedlisk wilgotnych obok przywiązanych do siedlisk suchych, naskalnych. O wartościach przyrodniczych dolinek najdobitniej świadczą zarówno objęcie ich programem Unii Europejskiej ochrony siedlisk „Natura 2000”, jak i utworzone w ich obrębie rezerwaty (zob. dalej).

Wspomniane na wstępie przeobrażenia antropogeniczne, w szeregu przypadkach posiadają aspekt historyczny dokumentując minione formy kształtowania krajobrazu, jakimi pozostały założenia skupione wokół dawnych centrów osadniczych – dworsko-parkowe w Aleksandrowicach, Balicach, Karniowicach, Pisarach czy sakralne w Rudawie.

Krajobrazowe walory gminy Zabierzów zostały docenione poprzez włączenie 62,8% jej powierzchni w granice dwóch Parków Krajobrazowych: Dolinki Krakowskie oraz Tenczyńskiego Parku Krajobrazowego; pozostały obszar pozostaje w otulinie Parków.

Oprócz wspomnianych Parków Krajobrazowych w gminie Zabierzów wprowadzono szereg innych, uprzednio wspomnianych form ochrony dziedzictwa przyrodniczego.

Rezerwaty przyrody:

Dolina Kluczwody – rezerwat krajobrazowy, o powierzchni 35,22 ha, utworzony w 1989 r. celem ochrony krajobrazu fragmentu zbocza doliny pokrytego grądem i buczyną karpacką, stanowiących siedlisko wielu cennych i chronionych gatunków flory (zob. Zelków).

Wąwóz Bolechowicki – rezerwat krajobrazowy, o pow. 22,44 ha, utworzony w 1968 r. Ochronie podlega skalista i głęboka dolina o zboczach pokrytych kserotetmicznymi murawami i zaroślami, w części grądem oraz borem mieszanym. Jej ujście do Rowu Krzeszowickiego zwieńcza skalna Brama Bolechowicka. W rezerwacie dopuszczalna jest wspinaczka skałkowa, lecz wyłącznie przy wykorzy-staniu zamocowanych już haków.
Należy przypomnieć, że oba rezerwaty znalazły się w granicach obszaru „Dolinki Jurajskie” wytyczonego w ramach programu ochrony siedlisk „Natura 2000”.

Skała Kmity – rezerwat krajobrazowy, o powierzchni 19,47 ha, utworzony w 1959 r. Ochronie podlegają zbocza przełomu rzeki Rudawy przez Garb Tenczyński wraz z malowniczymi skałami Kmity i Bonerówny, pokryte roślinnością kserotermiczną i zbiorowiskami leśnymi, głównie grądem i zaroślowymi (zob. Zabierzów).

Użytki ekologiczne:

• stanowisko lilii złotogłów w Lesie Zabierzowskim, o powierzchni 3,57 ha, utworzone w 1998 r.
• uroczysko Podgołogórze oraz Uroczysko w Rząsce – przylegające do siebie, położone na terenie Rząski, o łącznej powierzchni 65,10 ha, utworzone w 2001r. i chroniące stanowiska fiołka bagiennego rosnącego przy dawnych stawach, a także pozostałości łęgów olszowo-jesionowych (zob. Rząska).

Powyższe przestrzenne formy ochrony uzupełniają pomniki przyrody ożywionej i nieożywionej, których na terenie gminy Zabierzów ustanowiono łącznie 53. Są to głównie zabytkowe drzewa w obrębie dawnych założeń parkowych (lipy, dęby, planty, graby, modrzewie), a ponadto: Źródła przed Wąwozem Bolechowickim i koło skały Żabi Koń w Dolinie Kobylańskiej oraz skała Nad Zaściankiem, zw. też Nad Jackiem (zob. Zabierzów, Skała Kmity), położoną na południe od Skały Kmity.

Źródło: Przewodnik Turystyczny „Gmina Zabierzów Jurajska Kraina”