Rudawa

Sołtys: Marcin Cieślak

RUDAWA
– należy do największych i uprzemysłowionych wsi w gminie Zabierzów, także najbardziej interesujących krajoznawczo. Położona jest na wyraźnej wyniosłości zbudowanej z utworów mezozoicznych i stanowiącej lokalny element zrębowy wypiętrzony ponad otaczający go zapadlisko Rowu Krzeszowickiego. Przez wieś przepływa rzeka Rudawka, która na jej obszarze łączy się z Krzeszówką tworząc Rudawę, jedną z największych rzek Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.

Z historii...

Rudawa – nazwa wsi zapewne wywodzi się od rud żelaza wydobywanych tu prawdopodobnie w XII w. lub od zabarwiania się na brązowo (rudo) wód Rudawy podczas większych opadów. Legendarnie założycielem wsi miał być rycerz Radwan, który gdy został tu zrzucony z konia miał zakląć a! Ruda!, zaś później lokowaną wieś uczynił karną osadą dla swoich nieposłusznych sług. Historycznie Rudawa jest jedną z najwcześniej poświadczonych źródłowo wsi w okolicach Krakowa. Podarował ją kapitule krakowskiej wraz kościołem, jak podaje Jan Długosz, zmarły w 1185 r. komes Jan, zwany Gniewomirem. Od tego czasu Rudawa, aż do 1939 r. pozostawała w dobrach kapitulnych. Była wsią znaczną, urządzoną w 1436 r. na prawie niemieckim, posiadającą od średniowiecza folwark z dworem, zwanym Białym, browarem, młynem i karczmą. Folwark ten znajdował się przy drodze do Radwanowic, blisko granicy wsi i funkcjonował do połowy XIX w., tj. do czasu przeniesienia się rudawskich proboszczów do centrum wsi. Z początkiem XX w. Rudawa przekształca się w miejscowość letniskową. W rejonie stacji kolejowej zaczęto wznosić murowane domy i wille, być może za przykładem Antoniny i Stanisława Domańskich, którzy pierwsi w 1896 r. wybudowali tu swój charakterystyczny dom z wieżyczką, przy wykorzystaniu projektu nieżyjącego już wówczas wybitnego krakowskiego architekta Tomasza Prylińskiego. Domańscy należeli do elity intelektualnej Krakowa: Stanisław (1844-1916) - neurolog, prof. UJ, był miejskim rajcą, inicjatorem m.in. budowy krakowskich wodociągów; Antonina (1853-1917), uważana za pierwowzór Radczyni w „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego, wówczas debiutująca pisarka, której później rozgłos przyniosły powieści dla młodzieży, jak „Paziowie króla Zygmunta”, czy „Historia żółtej ciżemki”. W okresie czerwca - lipca 1908 r. w domu z wieżyczką mieszkał Henryk Sienkiewicz, pisząc tu kilka rozdziałów powieści „Wiry”. Zapewne też tu pisarz spotykał się ze Stanisławem Smolką (1854-1924), prof. UJ, historykiem - mediewistą, swym doradcą przy pisaniu „Krzyżaków”. Smolka mieszkał wówczas w Niegoszowicach, a od 1910 r. w znajdującym się opodal domu Heleny Rusockiej. Bywali też w Rudawie Stanisław Wyspiański, Włodzimierz Tetmajer, i Lucjan Rydel goszcząc często u Antoniego Procajłowicza (1876-1949), malarza i grafika, który zajmował stojący bliżej torów kolejowych dom z portykiem, również po dziś zachowany. Śladem pobytu Henryka Sienkiewicza w Rudawie jest także imię i nazwisko głównego bohatera powieści „W pustyni i puszczy” - Stasia Tarkowskiego. Otóż tak nazywał się wówczas trzyletni chłopczyk, synek miejscowego gospodarza, który codziennie rano, przynosił pisarzowi świeże mleko i lubił się z nim bawić.

Zabytki

– kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych - z uwagi na wczesnogotyckie prezbiterium z około 1300 r. (sklepienie z 1868 r.) uznawany jest za jedną z najstarszych ceglanych budowli małopolskiej wsi. Nawa pierwotnie drewniana, z końcem XV w. została zastąpiona murowaną, którą przebudowano z początkiem XVII w. Przylegają do niej: drewniana wieża - dzwonnica z 1541 r. oraz dobudówka z 1631 r. o renesansowych formach. Wnętrze kościoła, po zmianach dokonanych w latach 60. XX w. prezentuje się dość skromnie. W nawie zwraca uwagę renesansowy podstropowy fryz, o motywach roślinnych z około 1600 r., w prezbiterium relikty gotyckich polichromii z XIV i ok. 1470 r., zaś w wyposażeniu okazały, bogato zdobiony, barokowy ołtarz główny, wykonany zapewne przed 1617 r. Umieszczono w nim otoczony miejscowym kultem, gotycki obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem na ręku (w typie Hodegetrii) z około 1450 r., który jest zasuwany manierystycznym obrazem św. Anny Samotrzeć, pochodzącym z około 1600 r. Ciekawym zabytkiem, z uwagi na czytelną inskrypcję w języku staropolskim, pozostaje wmurowana w prawą ścianę nawy renesansowa, kamienna płyta nagrobna zmarłej w 1578 r. Elżbiety z Giebułtowskich Pisarskiej. Kościół otacza wzniesiony przed 1783 r. mur z bramą, kostnicą w narożu, oraz przyległą wieżą tzw. „zegarową” z przejściem na plebański dziedziniec oraz nadbudowaną w jego obwodzie nowszą dzwonnicą.

– zabytkowy cmentarz - położony w pobliżu kościoła został założony w 1813 r. Znajdują się nim m.in. mogiły: zbiorowa ofiar pacyfikacji Radwanowic, nieznanych żołnierzy Września 1939, w pobliżu Zofii Tetelowskiej (zob. Radwanowice), w centralnej części płka Benedykta Zielonki (zob. Niegoszowice), mieszkającego w Rudawie Karola Ludwika Konińskiego, zm. w 1943 r. eseisty i krytyka literackiego, hrabiów Rostworowskich z Niegoszowic, zm. w 1970 r. Stanisława Tarkowskiego (zob. wyżej) oraz Józefa Trzaskowskiego, zm. w 1889 r. weterana powstania listopadowego i dzierżawcy tut. dóbr kapitulnych oraz w środkowej części nekropolii zwraca uwagę charakterystyczna figurka klęczącego aniołka

– rzeźba Franciszka Wyspiańskiego, ojca Stanisława

– pozostałości niemieckiego punktu oporu „Rudawa” z 1944 r. (zob. dalej Werbownia oraz Nielepice) w postaci dwóch schronów biernych piechoty (Regelbau 668), schronu - garażu dla artylerii (Regelbau 701) oraz dwóch schronów bojowych piechoty (Ringstand 58c) znajdują w odległości około 400 m od cmentarza w rejonie zakładu doświadczalnego Instytutu Zootechniki i tamt. osiedla. Wzniesiono je w połowie 1944 r. celem blokowania drogi Rudawa – Brzezinka oraz linii kolejowej. Niestety obiekty te są praktycznie niedostępne, m.in. z uwagi na zasypanie, za wyjątkiem schronu Regelbau 668 ze stanowiskiem Ringstand 58c, położonego bezpośrednio przy wsp. drodze (ul. Dunajewskiego). Schron ten w 2007 r. staraniem Małopolskiego Stowarzyszenia Miłośników Historii „Rawelin” został odrestaurowany wraz z częściowym odtworzeniem wyposażenia jego wnętrza.

Rudawa Werbownia – południowa część Rudawy, przy gościńcu śląskim. Jeszcze w latach 80. XIX w. funkcjonowała tu karczma, która w okresie powstania styczniowego 1863 r. stała się konspiracyjnym punktem przerzutu ludzi i broni za pobliski kordon do Królestwa Polskiego. M.in. stąd 3 IV 1863 r. wyruszyła część oddziału dowodzonego przez płka Józefa Grekowicza, który dwa dni później pod Szklarami został rozbity przez Rosjan. Stąd też później utarła się nazwa Werbownia. W Werbowni, na niewielkiej wyniosłości, przy dzisiejszej drodze krajowej 79, zachował się kolejny obok Rudawy (j.w.) i Nielepic element niemieckiego punktu oporu „Rudawa” również wzniesionego latem 1944 r. Pozycję w Werbowni, która ryglowała szosę tworzyło łącznie 7 schronów (3 po północnej stronie drogi i 4 po południowej) – bierne dla armat (Regelbau 701) i piechoty (Regelbau 668), schrony bojowe piechoty (Ringstand 58c) oraz stanowisko dla wieży czołgowej (Ringstand 67). Obiekty te są w części zasypane, niekiedy mało widoczne. Jednak w ostatnich latach Małopolskie Stowarzyszenie Miłośników Historii „Rawelin”podjęło prace zmierzające do ich wyeksponowania i udostępnienia. M. in. można zobaczyć schron dla armat Regelbau 701 po północnej stronie drogi (w zagajniku; uwaga - teren prywatny, pytać o zgodę) oraz po południowej schron Regelbau 668 ze stanowiskiem Ringstand 58c, który oczyszczono i zaopatrzono w tablice z objaśnieniami.

Żródło: Przewodnik turystyczny „Gmina Zabierzów Jurajska Kraina”