Zelków

Sołtys: Andrzej Krawczyk

ZELKÓW – jest położony na południowej krawędzi Wyżyny Olkuskiej, pomiędzy Dolinami Kluczwody i Bolechowicką, na przeciętnej wysokości około 400 m n.p.m. Stąd dojazd do centrum wsi prowadzi niemal górskimi drogami, które pną się ostro w górę zboczy, pokonując prawie 100 m przewyższenia. Droga z Białego Kościoła (drogi krajowej nr 94) prowadzi fragmentem uchodzącego do Doliny Kluczwody Wąwozu Zelkowskiego, dziś mało ciekawego krajobrazowo; droga z Bolechowic przecinająca tektoniczną krawędź Wyżyny Olkuskiej jest bodaj najbardziej widokową w okolicy. W miarę pokonywania wysokości otwiera się coraz rozleglejsza panorama – Krakowa, Rowu Krzeszowickiego, Garbu Tenczyńskiego, a w perspektywie Beskidów, a nawet przy dobrej pogodzie Tatr. Historyczne centrum wsi wyznacza owalny plac, ze stawem w środku. Jest to typowe oczko krasowe - bezodpływowy zbiornik o dnie, wypełnionym iłami, itp. Materiałem nieprzepuszczalnym. Staw przez wieki służył mieszkańcom, jako źródło wody, głównie do celów gospodarczych, stając się tym samym centrum wsi i ośrodkiem jej życia społecznego. Wodę pitną dowożono z dolin, a pierwszą studnię głębinową wybudowano dopiero po I wojnie światowej. Lecz całkowicie problem niedoborów wody rozwiązała dopiero budowa w 1963 r. studni o głębokości 50 m, tj. sięgającej jurajskiego piętra wodonośnego.

Z historii...

Początki Zelkowa (historycznie Żelkowa) są nieznane. Można przypuszczać, że wieś powstała najpóźniej w XIV w., w obrębie kompleksu majątkowego stanowiącego uposażenie wzniesionego przez Kazimierza Wielkiego zamku w Ojcowie, na przełomie XIV/XV w. ustanowionego starostwem niegrodowym ojcowskim. Pierwsze zachowane wiadomości o Zelkowie z 1403 r. dotyczą tut. sołectwa. Natomiast informacje o samej wsi zawierają dopiero akta lustracji z 1564 r. Odnotowano wówczas m. in. 18 gospodarujących w Zelkowie kmieci oraz karczmę należącą do starostwa. W 1635 r. Zelków wraz z Wierzchowiem oraz założoną około 1570 r. osadą Bodaczów (pod Białym Kościołem, dziś nieistniejącą) król Władysław IV wyłączył ze starostwa ojcowskiego nadając je swemu sekretarzowi i burgrabiemu krakowskiemu Janowi Wizenbergowi. Utworzono wówczas niegrodowe starostwo bodaczowskie, które przetrwało do czasów rozbiorowych. Jego ostatnim posesorem był Adam hr. Męciński z Kurozwęk, także dziedzic sąsiedniego Ujazdu. W okresie rozbiorowym starościńskie dobra przeszły na własność skarbową, a po 1846 r., tj. po aneksji Rzeczpospolitej Krakowskiej przez Austrię stanowiły tzw. dworski obszar rządowy. W II poł. XIX w. posiadała go Jadwiga Ożegalska (1865 - 1935) właścicielka sąsiednich Bolechowic. Zelków pozostawał wówczas wsią nadgraniczną – granica z Rosją przebiegała przez Wąwóz Zelkowski i Dolinę Kluczwody. Z obiektów zabytkowych w Zelkowie zachowały się dwie kapliczki z przełomu XIX/XX w. oraz przy stawie z 1876 r. Z czasów współczesnych na uwagę zasługuje pomnik papieża św. Jana Pawła II ufundowany przez mieszkańców i uroczyście odsłonięty 25 IX 1999 r. Jego twórcami są krakowscy artyści: rzeźbiarz Władysław Dudek oraz odlewnik Stefan Kowalówka.

Pomnik św. Jana Pawła II wystawiono przy szkole, naprzeciw domu, w którym w latach 70. XX w. mieścił się punkt katechetyczny. W 1972 r. w ramach wizytacji kanonicznej parafii w Bolechowicach punkt ten odwiedził Ojciec Święty - Karol Wojtyła, podówczas sprawujący godność metropolity krakowskiego. Po raz drugi kard. K. Wojtyła bawił w Zelkowie w styczniu 1978 r. Występował wówczas miejscowy zespół „Herody”, który w jednej z ułożonych na tę okazję przyśpiewek życzył kardynałowi, by został papieżem. Zaiste, że życzenia te wnet się spełniły - 16 X 1978 r.

Dolina Kluczwody

Zwana też Doliną Wierzchówki rozciąga się na długości ok. 7 km. Jej największą atrakcją jest położona w górnej części, na terenie wsi Wierzchowie (poza gminą Zabierzów) Jaskinia Wierzchowska Górna. Jest to druga co do wielkości jaskinia na Wyżynie Krakowsko -Częstochowskiej, licząca 975 m długości, z czego na 700 m urządzono trasę turystyczną. Jej zwiedzanie (wyłącznie z przewodnikiem; ok. 50 min.) urozmaicają rekonstrukcje wymarłych ssaków i człowieka pierwotnego oraz niewielkie ekspozycje poświęcone eksploracji jaskini. Nieco dalej znajduje się jaskinia Dzika o dł. 61 m, a następnie Mamutowa, o dł. ok. 100 m, znana z wielu znalezisk z okresu górnego paleolitu, w tym wyrobów z ciosów mamuta. Nieco poniżej w centrum Wierzchowia, przy parkingu biją obfite źródła Kluczwody. Najbardziej malowniczą, a także interesującą jest środkowa część Doliny, pomiędzy Wąwozem Zelkowskim a Gackami, o zmiennym przebiegu i jarowym charakterze, z szeregiem grup jurajskich skał. Tradycyjnym punktem wyjścia w tą część doliny jest niewielki plac postojowy u wylotu Wąwozu Zelkowskiego, przy drodze z Zelkowa do Białego Kościoła, przy którym znajdują się informacje turystyczne oraz urządzone miejsce do wypoczynku. Opodal, na prywatnej posesji zwracają uwagę stylizowane słupy graniczne Rosji i Austro-Węgier. Przypominają one, że w okresie zaborów dnem Doliny Kluczwody (od Ujazdu), następnie wspomnianym Wąwozem Zelkowskim przebiegała austriacko-rosyjska granica. Idąc w dół Doliny, w odległości około 0,5 km od opisanego wyżej miejsca rozpoczyna się okrężny, 2 km długości szlak spacerowy oprowadzający po rezerwacie krajobrazowym „Dolina Kluczwody”, który obejmuje 35,22 ha zachodnich zboczy i częściowo wierzchowin ponad Doliną. Rezerwat chroni charakterystyczny krajobraz jurajskich dolin – skalistych stoków pokrytych głównie grądem oraz fragmentarycznie starodrzewem buczyny karpackiej, w której runie występuje wiele cennych gatunków roślin kwiatowych, w tym podlegająca ochronie lilia złotogłów. Około 0,7 km od wejścia do rezerwatu lewe zbocze buduje kompleks Zamkowych Skał. Na ich wypłaszczeniu w latach 1993-95 odsłonięto zarysy murów przyziemia rycerskiego zameczku, którego budowę prowadzoną w I poł. XIV w. z inicjatywy sędziego krakowskiego Jana z Syrokomli (dziś Janowca w lubelskiem) porzucono z uwagi na obsunięcie się części murów. Podjęto ją w Korzkwi (gmina Zielonki), gdzie zamek przetrwał do naszych czasów. Niestety pozostałości ruin, wówczas zabezpieczone, a pozbawione konserwacji są dziś mało czytelne, zaś dojście z braku zniszczonych schodów nader trudne. Dalsza część doliny do Gacek, jest stosunkowo mało uczęszczana, co niewątpliwie dodaje jej uroku, mimo braku znaczniejszych walorów krajobrazowych w porównaniu z innymi jurajskimi dolinami. Niestety ten fragment doliny stanowi własność prywatną i stąd czarny szlak pieszy został na tym odcinku skasowany, choć przejście jest możliwe, lecz wyłącznie na własną odpowiedzialność. Za Gackami dolina poszerza się i w rejonie Ujazdu uchodzi do Rowu Krzeszowickiego.

Źródło: Przewodnik turystyczny „Gmina Zabierzów Jurajska Kraina”