Zabierzów

Sołtys: Edmund Dąbrowa

ZABIERZÓW – położony jest na granicy Rowu Krzeszowickiego z Garbem Tenczyńskim wyraźnie zaznaczającej się w rzeźbie seriami progów o tektonicznej osnowie. To największa, liczącą ponad 5 tys. mieszkańców i najbardziej uprzemysłowioną wieś w gminie, która już obecnie bardziej przypomina miasteczko, tym bardziej, że w centrum, na miejscu dawnego zakładu przetwórczego wapienia wytyczono Rynek. Wzniesiono przy nim kilka lat temu nowoczesny budynek Urzędu Gminy, z racji architektonicznej formy zwany ratuszem. Rynek w pełni zyskał swą funkcję centralnego placu miasta – miejsca spotkań mieszkańców oraz wydarzeń kulturalnych i promocyjnych. Inną nader miejską wizytówką Zabierzowa jest „Eximius Park Zabierzów” (dawniej „Kraków Business Park”) – kompleks komercyjnych biurowców powstały w 1997 r. (częściowo na terenie Rząski) w ramach Krakowskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej.

Z historii...

Historycznie Zabierzów jest jedną z najstarszych wsi nie tylko w gminie, ale także w rejonie Krakowa. Pierwotnie nazywany Rogoźnikiem, zapewne od rogoży (pałki wodnej) powszechnie występującej nad Rudawą, został wymieniony w 1254 r. w dokumencie Bolesława Wstydliwego potwierdzającym własności klasztoru norbertanek na krakowskim Zwierzyńcu, a następnie analogicznym akcie z 1287 r. Leszka Czarnego. Otóż, wspomniany konwent został ufundowany przez zmarłego w 1176 r. możnowładcę Jaksę z Miechowa i uposażony przez niego zapewne około 1160 r. Bibicami, Rogoźnikiem i Zwierzyńcem. Wiadomość o tym przekazuje Jan Długosz w 2 poł. XV w. używając już nazwy Zabierzów, która praktycznie od czasu wydania przez norbertanki przywileju na budowę młyna w 1368 r. jest konsekwentnie stosowana. Nazwa ta pochodzi od imienia Zabierz (Zabierza), prawdopodobnego zasadźcy, o którym nic nie wiadomo. Jednak lokację wsi (na prawie niemieckim) potwierdzają klasztorne dokumenty z 2 poł. XIII w. mówiące o sprzedaży przez norbertanki w tym celu folwarku w Rogoźniku. Ostatecznie nazewniczo Rogoźnik z Zabierzowem identyfikuje klasztorny dokument z 1504 r., w którym podano (we współczesnej transkrypcji): wieś ze starożytności zwana Rogoźnik albo Zabierzów. W XVI w. do rozwoju Zabierzowa przyczynił się gościniec z Krakowa na Śląsk przez Tenczynek - Chrzanów, z którego zaczęto wówczas liczniej korzystać, aniżeli z traktu przez Ojców - Olkusz - Będzin. Wspominają o tym lustracje królewskie: z 1564 r. i z 1570 r. opisujące wspomniany trakt, a także podające, że wówczas Panorama Zabierzowa, fot. UG Zabierzów nie było na nim, poza Chrzanowem, komór celnych. Cło dla Zabierzowa, pobierane przy utrzymywanym przez norbertanki moście na Rudawie ustanowił dopiero Zygmunt III Waza postanowieniem z 1616 r. W 1745 r. pożar strawił znaczną część wsi na południe od traktu śląskiego, nazwaną później Pogorzanami. Spłonął opisywany w XVII w. drewniany dwór norbertanek, zabudowania gospodarcze i chłopskie, a także kaplica wzniesiona kilka lat wcześniej. Odbudowywana wieś przybrała kształt „ulicówki” rozciągniętej wzdłuż wsp. gościńca śląskiego, tj. dzisiejszej drogi nr 79 - ciągu ul. Krakowskiej i ul. Śląskiej. Trakt ten wyznaczył dalszy rozwój przestrzenny wsi, która nadal pozostawała majątkiem norbertanek. W dalszym rozwoju Zabierzowa duże znaczenie miało otwarcie 13.10.1847 r. linii kolejowej z Krakowa do Mysłowic. Jednak dopiero w okresie międzywojennym Zabierzów zaczął się przekształcać w wieś uprzemysłowioną, jakkolwiek pierwsze zakłady przetwórcze wapienia powstały na przełomie XIX/XX w. Kolej niewątpliwie znacząco zapisała się w historii krakowskiej turystyki. Już w kilka dni po jej otwarciu z Krakowa wyprawiono specjalny pociąg spacerowy, którym wyjechało doKrzeszowic ponad kilkaset osób. Kilka lat później, uruchomiono latem, w niedziele pociągi wycieczkowe wracające z Krzeszowic do Krakowa późnym popołudniem. Co prawda pierwszy dworzec w Zabierzowie wzniesiono dopiero w 1870 r. (obecny budynek z l. 1910-1915), lecz stacja istniała od samego początku.

Zabytki, pomniki

Jedynym znaczącym zabytkiem Zabierzowa jest okazały neogotycki kościół parafialny pw. św. Franciszka z Asyżu wzniesiony w latach 1912-1938, wg projektu Józefa Kryłowskiego przy ul. Krakowskiej, w rejonie dawnego nawsia. W latach 1969 - 1972 kościół rozbudowano o część zachodnią, następnie w 2002 r. wzniesiono obok wolnostojącą dzwonnicę. Również przy ul. Krakowskiej 149 zwraca uwagę oryginalna drewniano – murowana willa wybudowana w 1901 r. przez Jana Sas – Zubrzyckiego (1860 - 1935), wybitnego krakowskiego i lwowskiego architekta, który wówczas mieszkał w Zabierzowie. Interesującą pamiątką najnowszejhistorii jest obelisk znajdujący się naprzeciw dawnego (z 1930 r.) młyna za Rudawą. Obelisk odsłonięto w 1993 r., w 50 rocznicę aresztowania 3 VII 1943 r. przez gestapo mieszkającej tu rodziny Poganów oraz innych mieszkańców, o czym informuje umieszczona na pomniku inskrypcja. Kościół w Zabierzowie, fot. UG Zabierzów Już w 1940 r. bracia Poganowie - liczący wówczas 18 lat Marian (ps. Rzeżucha) i 15-letni Mieczysław (ps. „Błyskawica”, „Błyskawiczny”) zorganizowali grupę konspiracyjną, która rozwinęła się w oddział AK. Po wsp. aresztowaniu Mieczysława, jego rodziców i siostry, oddział pod tymczasowym dowództwem Mariana zakonspirował się w lasach zabierzowskich i w 22 VII 1943 r. został podporządkowany krakowskiemu Kedywowi (Kierownictwu Dywersji) AK przyjmując kryptonim „Błyskawica”, a następnie przegrupowany w rejon myślenickiego, później limanowskiego (zob. Brzezie). Tu też, pod Tymbarkiem, w starciu z Niemcami poległ 31.VII.1944 r. „Błyskawiczny”, któremu w grudniu 1943 r. udało się zbiec z obozu w Oświęcimiu. „Rzeżucha” nadal walczył w oddziale „Błyskawica”, który od połowy 1944 r. działał w strukturze Samodzielnego Batalionu AK „Skała” przeprowadzając szereg akcji dywersyjno-sabotażowych i bojowych m.in. w rejonie Krakowa, Częstochowy i Miechowa. Po wojnie, w 1950 r. Marian Pogan został aresztowany pod zarzutem ukrywania broni; amnestionowany w 1954 r. pracował, jako architekt w Krakowie, gdzie zmarł w 1975 r.; pochowany został w Zabierzowie. Dwa kolejne pomniki położone są na tzw. Topólkach, w obrębie założonego tamże parku, w widłach dróg krajowej 79 i wojewódzkiej 774. W pewnym oddaleniu od skrzyżowania, znajduje się pomnik Chwała Polskim Skrzydłom, zakomponowany w formie bramy z symbolami polskiego lotnictwa wojskowego. Jego pomysłodawcą i inicjatorem budowy było Stowarzyszenie Lotników Polski Południowej im. mjra Karola Pniaka, dowódcy 308 Krakowskiego Dywizjonu Myśliwskiego. Pierwotnie, w 2003 r. monument miał stanąć przy lotnisku w Balicach. Nie znaleziono jednak tam właściwej lokalizacji i w 2008 r., w 80 rocznicę odzyskania niepodległości pomnik odsłonięto w obecnym miejscu, składając w nim ziemię z cmentarzy całej Europy, na których spoczywają polscy lotnicy polegli podczas II wojny światowej. Natomiast bliżej skrzyżowania wystawiono głaz upamiętniający miejsce, w którym 10 VI 1979 r. zebrali się mieszkańcy, by pożegnać jadącego na lotnisko w Balicach papieża św. Jana Pawła II, kończącego wówczas swą pierwszą pielgrzymkę do kraju. Głaz odsłonięto w 30 rocznicę tego wydarzenia.

Kamieniołom

Położony na krawędzi Garbu Tenczyńskiego został założony w 1894 r. i funkcjonował do 1992 r. Wydobywano w nim górnojurajski wapień, który następnie przetwarzano na wapno budowlane, szuter, kredę i inne asortymenty w zakładzie położonym w miejscu dzisiejszego Rynku. Kamieniołom tworzą dwa wyrobiska: dolne, zalane wodą i stopniowo zarastające, które masowo zasiedliły płazy i znaczna populacja zaskrońca oraz górne, umożliwiające obserwacje geologiczne – występujących tu wapieni z okresu górnej jury i kredy, utworów trzeciorzędu, a także śladów procesów geologicznych, jak powierzchnie abrazyjne (ścięcia wapieni przez morze), uskoki związane z formowaniem się Garbu Tenczyńskiego w okresie trzeciorzędu. Z grani górnego wyrobiska roztacza się szeroka i pouczająca panorama Rowu Krzeszowickiego oraz Wyżyny Olkuskiej.

Skała Kmity (Dolina Rudawy)

Zbudowana z górnojurajskiego wapienia, wcina się w dolinę Rudawy tworząc z przeciwległym wzgórzem Bukowina przełomowy jej odcinek przez Garb Tenczyński. Oba zbocza doliny objęto ochroną tworząc rezerwat krajobrazowy „Skała Kmity” o pow. 19, 36 ha. Na prawym zboczu, w obrębie Skały Kmity zachowały się fragmenty naskalnych muraw i kserotermicznych zarośli; lewe – Bukowinę z charakterystyczną skałką Bonerówny (tak współcześnie nazwaną) pokrywa las grądowy z szeregiem gatunków górskich w runie. Widokowy szczyt Skały Kmity, na który prowadzi szlak spacerowy zwieńcza krzyż wystawiony w 1911 r. dla uczczenia 500 rocznicy bitwy pod Grunwaldem. Jednak Skała Kmity najlepiej się eksponuje z prowadzącej u jej podnóży drogi wojewódzkiej. Stąd widoczna jest wyryta na niej inskrypcja nawiązująca do legendy o rycerzu Kmicie i jego nieszczęśliwej miłości do Olimpii Bonerówny, córki dziedzica sąsiednich Balic.

Oto treść inskrypcji, która dopiero niedawno doczekała się odnowienia i jest czytelna.

KTHORYŻ SERCEM PRZYDZIE THU,
MAIĄC MESTWO W ÓNYM DNIU,
THO I RADOST MOŻE MIEĆ
ZASIE KTHORY PRZYDZIE THU,
MA STRAPIENIE W ONYM DNIU
THO I SPOKÓJ MOŻE MIEĆ.
Rytmem tym zwierza swe żale
Bolesne serce samotnej skale
Stanisław Kmita rycerz orężny
W boju z tatary szablą potężny
1512
Ku Bonerownie serce obrócił
I z tej tu skały w przepaść się rzucił
1515

Pierwsze informacje o częściowo już wówczas zatartej inskrypcji na Skale Kmity pojawiły sięw 1826 r. w „Kurierze Warszawskim”. Temat rozwinął Franciszek Gąsiorowski, który w 1834 r. podpseudonimem Franciszek Nowowiejski napisał opowiadanie „Kmita i Bonerówna” umieszczającjego akcję w 1515 r. Legenda zaczęła się popularyzować, i choć przybierała różne wersje, to zawszejej finał był jeden - Kmita nie mogąc połączyć się z ukochaną Olimpią Bonerówną popełniłsamobójstwo skacząc ze skały. W 1838 r. Adam Gorczyński piszący pod pseudonimem Jadamaz Zatora w swych „Powieściach Jadama” zamieścił opowiadanie „Balice. Powieść z czasów Zygmunta I”, w którym przytoczył wiersz, który jakoby widniał na skale. Wiersz ten w l. 40. XIX w.pojawił się w utworach innych autorów, lecz w transkrypcji na język pseudo-staropolski. W takiejteż formie, jak obecnie, został w 1854 r. odkuty z inicjatywy m.in. Wincentego Pola, który napisał kolejne strofy opatrzone datami. Historia nie potwierdza podania, aczkolwiek Stanisław Kmita był postacią realna. Kasper Niesiecki, w swym herbarzu (1743) podaje „….Piotr i Stanisław Kmitowiew szczęśliwej naszych z Tatarami potyczce pod Wiśniowcem 1512,…. mężnie się potykali”. Brak jest natomiast w jakichkolwiek źródłach informacji o Olimpii Bonerównie; żadna z niewiast w rodzie Bonerów nie nosiła tego imienia.

W przełomie Rudawy na uwagę zasługuje także skałka Nad Zaściankiem, zw. też Nad Jackiem, uznana za pomnik przyrody i podobnie jak Skała Kmity owiana legendami. Jedna z nich głosi, że widoczny na skale ślad, jakby odcisk stopy, pozostawił sam Chrystus; inne przekazy utrzymują, że tu znajdowały się pierwotne inskrypcje, odtworzone następnie na Skale Kmity. Wysuwana jest też hipoteza, iż widoczne na wyniosłości formy ziemne są pozostałością obwałowań wczesnośredniowiecznego rycerskiego gródka. Nie można też wykluczyć, że było to też miejsce pogańskiego kultu. Może to sugerować kultywowany jeszcze w 1 poł. XX w. obyczaj, podobny do krakowskiej „Rękawki”, zrzucania ze skały dzieciom słodyczy.

Dolina Grzybowska

– jest popularnym miejscem spacerowym, a z racji położonego u jej ujścia parkingu, a także dogodnym punktem wyjścia w Las Zabierzowski czy na wsp. Skałę Kmity. Wzdłuż prowadzącej nią asfaltowej drogi rozmieszczono tablice prezentujące różne zagadnienia z zakresu gospodarki leśnej i ochrony przyrody, oznaczenia szlaku edukacyjnego dla dzieci „Pomocnik leśnika” a przede wszystkim szereg miejsc do wypoczynku. Dolina Grzybowska liczy niespełna 2 km długości, jest uformowana w lessie, a skałki górnojurajskich wapieni ukazują się nielicznie na jej pokrytych grądem zboczach. Jej dnem porośniętym płatami łęgu olszowo-jesionowego płynie Grzybowski Potok zasilany kilkoma źródłami, w tym w miejscu zw. Studzienki, u ujścia bocznej dolinki – Lisiego Dołu.

Las Zabierzowski

– jest największym, liczącym ok. 500 ha leśnym kompleksem na zachód od Krakowa, pokrywającym wierzchowiny Garbu Tenczyńskiego poprzecinane jarowymi, przeważnie uformowanymi w lessie dolinami, jak np. Zapustny Dół, Wąwóz Kochanowski, Wąwóz Zbrza, Lisi Dół, Balickie Doły, czy ww. Dolina Grzybowska. W ich obrębie górnojurajskie skałki pojawiają się sporadycznie, a liczniej występują na stromej krawędzi Garbu Tenczyńskiego, nad Kochanowem, gdzie są wykorzystywane do wspinaczki. W drzewostanach Lasu Zabierzowskiego dominuje buk, dąb, modrzew z licznym udziałem graba, sosny, świerka i wielu innych gatunków; w warstwie podszytu - leszczyna, kruszyna, jarząb; w runie obok wszechobecnej maliny i jeżyny spotkać można wiele gatunków roślin kwiatowych, w tym chronionych, jak np. wawrzynek wilczełyko, konwalię majową, storczyki, fiołki czy lilię złotogłów, której bogate stanowiska pośród buczyny karpackiej, na północnych stokach nad Kochanowem jest chronione w formie użytku ekologicznego. Liczne szlaki: piesze, w tym do nordic walking, Jurajski Szlak Rowerowy Orlich Gniazd, a szczególnie okrężny szlak spacerowo-dydaktyczny stwarzają szerokie możliwości dotarcia do wszystkich zakątków tego kompleksu leśnego. W krajobrazie zachodnich okolic Krakowa zaznacza go „zapałka” – stacja radiolokacyjna lotniska w Balicach posiadająca kształt 50-metrowej wieży zakończonej kulą. Wybudowana w 1996 r., została gruntownie zmodernizowana w 2016 r., celem zwiększenia ilości danych pozyskiwanych z systemów pokładowych samolotów, a tym samym podniesienia poziomu bezpieczeństwa ruchu lotniczego. Obecnie jej tzw. zasięg wtórny wynosi około 460 km.

Źródło: Przewodnik turystyczny „Gmina Zabierzów Jurajska Kraina”